1. Edizioni critiche
1. 1. Athenagoras Atheniensis
Ubaldi, Paolo / Pellegrino, Michele, La supplica per i cristiani; Della resurrezione dei morti, testo, introduzione, traduzione e note, Torino: Società editrice internazionale, Corona Patrum Salesiana, Serie greca, 15, 1947
1. 2. Aulus Gellius
Hosius, Carolus, Noctes Atticae, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1903.
1. 3. Aulus Hirtius
Hering, Wolfgang, Liber VIII Caesaris Commentariorum belli Gallici, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1997, p. 148-171.
1. 4. Argumenta Plauti comoediarum aetate Antoninorum
Goetz, George / Schoell, Friedrich, Truculentus, T. Macci Plauti Comoediae, fasc. VII, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1896, p. 69.
1. 5. Caius iulius Cesar
Hering, Wolfgang, Commentarii belli Gallici, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1997.
1. 6. Caius Lucilius
Marx, Friedrich, Saturarum fragmenta (in aliis scriptis seruata), Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1904.
1. 7. Caius Plinius Caecilius Secundus
Schuster, Mauritius, Panegyricus, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 19583, p. 368-455.
1. 8. Caius Suetonius Tranquillus
Ihm, Maximilian, Nero, De vita Caesarum, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1908.
1. 9. Cornelius Nepos
Marshall, Peter K., De viris illustribus, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1991, p. 1-101.
1. 10. Cornelius Tacitus
Heubner, Heinz, Annales, (Ab excessu divi Augusti), P. Cornelius Tacitus, Tom. I [editio correctior], Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1994.
1. 11. Epistulae inter Plinium et Traianum
Schuster, Mauritius, Epistolae ad Trajanum imperatorem cum ejusdem responsis: Plinius Epistualae et Epistulae ad Plinium, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 19583.
1. 12. Eusebius Caesariensis
Bardy, Gustave (annot. e trad. fra), Histoire Ecclésiastique d’Eusèbe de Césarée, Livres V-VII, in : Sources chrétiennes, 41, 1955.
Schwartz, Eduard / Mommsen, Theodor, Eusebius Werke Zweiter Band Erster Teil: die Kirchengeschichte, Vol. I, Berlin: Akademie Verlag, 1999.
1. 13. Flavius Josephus
Vitucci, Giovanni, La Guerra Giudaica, I / 1-3 e II / 4-7, Milano: Fondazione Lorenzo Valla, Arnoldo Mondadori Editore, 20018.
1. 14. Irenaeus Lugdunensis
Potestà, Gian Luca / Rizzi, Marco, « Il nemico dei tempi finali. Testi dal II al IV secolo », in: L’Anticristo, I, Roma-Milano: Fondazione Lorenzo Valla-A. Mondadori, 20132 (2005).
1. 15. Iustini Martyris
Visonà, Giuseppe, Dialogo con Trifone. Letture cristiane del primo millennio, Milano: Ed. Paoline, 20133.
Wartelle, André, Saint Justin, Apologies, introduction. Texte critique, traduction, commentaire et index, Paris : Études Augustiniennes, 1987.
1. 16. Lucianus Samosatensis
Harmon, Austin M., «Alexander», in: Lucian, IV, Cambridge: Mass., Harvard University Press, 1925 (repr. 1961), p. 174-252.
1. 17. Lucius Afranius
Ribbeck, Otto, «Comicorum fragmenta», in : Comoediarum togatarum fragmenta (in aliis scriptis servata), Scaenicae Romanorum poesis fragmenta, II, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 18732.
1. 18. Lucius Annaeus Seneca
Hermes, Emil, De ira, Dialogorum libri III - V, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1923, p. 46-150.
1. 19. Lucius Apuleius Madauresis
Helm, Rudolf, Metamorphoses, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1955.
1. 20. Lucius Caecilius Firmianus Lactantius
Brandt, Samuel / Laubmann, George, L. Caeli Firmiani Lactanti opera omnia, Pars I: Divinae istitutiones et Epitome divinarum institutionum, Corpus Scriptorum, in: Ecclesiasticorum Latinorum, 19, F., Vindobonae-Lipsiae: Tempsky / G. Freytag, 1890.
1. 21. Lucius Cornelius Sisenna
Peter, Hermann, Historiarum fragmenta (in aliis scriptis seruata), in: Historicorum Romanorum reliquiae, vol. I, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1967, p. 276-297
1. 22. Lucius Pomponius Bononiensis
Ribbeck, Otto, Comicorum fragmenta, in: Atellanarum fragmenta (in aliis scriptis seruata), Scaenicae Romanorum poesis fragmenta, vol. II, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana,18732, p. 225-254.
1. 23. Marcus Cornelius Fronto
Davenport, Caillan / Manley, Jennifer, Fronto: Selected Letters, London: Bloomsbury, 2014.
Hout van den, Michael P. J., Epistularium Frontonis, Frontonis epistulae ad M. Antoninum imperatorem de eloquentia et Frontonis epistulae ad Verum imperatorem, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1988, p. 107-132, 133-152.
1. 24. Marcus Manilius
Goold, George P., Astronomica, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1985.
1. 25. Marcus Tullius Cicero
Atzert, Karl, De officiis, in : M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, fasc. 48, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1963.
Kasten, Helmut, Pro P. Cornelio Sulla oratio, in: M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, fasc. 19, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1966, p. 1-29.
Reis, Petrus, Orator, in: M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, fasc. 5, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1932.
Simbeck, Karl, Cato maior de senectute, in: M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, fasc. 47, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1917, p. 3-43.
1. 26. Martyrium Lugdunensium
Musurillo, Herbert, The Acts of the Christians martyrs, Oxford: Oxford Early Christian Texts, 1972, p. 62-85.
Orbán, Arpád Péter, Atti dei martiri di Lione, in: Bastiaensen, Antonius Adrianus Robertus, et al., Eds. Gli Atti dei Martiri, traduzione di Ronchey, Silvia, Milano: Fondazione Lorenzo Valla, 1987, p. 59-95.
Schwartz, Eduard / Mommsen, Theodor, Eusebius Werke Zweiter Band Erster Teil: die Kirchengeschichte, Vol. I, Berlin: Akademie Verlag, 1999.
1. 27. Novum testamentum Graece et Latine
Nesle, Eberhard / Aland, Kurt, et al., Griechischer Text Novum Testamentum Graece, Lateinischer Text, in: Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum, 28, revidierte Auflage, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2014.
1. 28. Publius Rutilius Lupus
Halm, Karl Felix, Schemata dianoeas et lexeos, in: Rhetores Latini Minores, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1863, pp. 3-21.
1. 29. Quintus Septimius Florens Tertullianus
Becker, Carl, Apologeticum. Verteidigung des Christentums. Lateinisch und Deutsch. München: Herausgegeben, Kösel-Verlag, 1952.
1. 30. Sententiae Receptae Paulo
Riccobono, Salvatore, et al., Fontes Iuris Romani Antejustiniani in usum scholarum, Edictio Altera Acta et Emendata Leges, Auctores, Liber Syro-Romanus, Florentiae: Negotia, 1940-1943 (Fira II).
1. 31. Tiberius Catius Asconius Silius Italicus
Delz, Joseph, Punica, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1987.
1. 32. Titus Lucretius Carus
Martin, Joseph, De rerum natura, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1969.
1. 33. Titus Macc(i)us Plautus
Goetz, Georgii / Schoell, Friderici, Amphitruo et fragmenta in aliis scriptis seruata, in: T. Macci Plauti Comoediae, fasc I, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1922, p. 4-60.
Goetz, Georgii / Schoell, Friderici, Casina, in: T. Macci Plauti Comoediae, fasc. II, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1904, p. 112-161.
Goetz, Georgii / Schoell, Friderici, Miles Gloriosus, in: T. Macci Plauti Comoediae, fasc. IV, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1895, p. 128-222.
1. 34. Valerius Maximus
Kempf, Karl Friedrich, Facta et dicta memorabilia, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1888.
1. 35. Velius Longus
Di Napoli, Marta, De orthographia, Hildesheim: Bibliotheca Weidmanniana, Olms, 2011.
Keil, Heinrich, De orthographia, in: Grammatici Latini: Scriptores De Orthographia, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1880, p. 46-81.
2. Studi
Astarita, Maria Laura, «Recensione a “Les martyrs de Lyon (177)”», in: Orpheus: rivista di umanità classica e cristiana, Anno 1, fasc. 2, 1980, p. 519-522.
Barnes, Timothy David, Early Christian Hagiography and Roman History, Tübingen : Mohr Siebeck, 20162.
Barnes, Timothy David, «Eusebius and the date of the Martyrdoms», in : Rougé, Jean / Turcan, Robert, Eds., Les martyrs de Lyon (177), Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique n° 575, Lyon : Ed. CNRS, 1978, p. 130-135.
Barnes, Timothy David, «Legislation against the Christians», in: The Journal of Roman Studies, 1968, p. 32-50.
Baslez, Marie Françoise, «Autour de Polycarpe, Irénée et Pionios: les réseaux smyrniotes aux IIe-IIIe siècles», in : Bastit, Agnès, Ed., Irénée entre Asie et Occident, Actes de la journée du 30 juin 2014 à Lyon, Paris : Institut d’Études Augustiniennes, 2021, p. 105-121.
Bastit, Agnès, «Préambule : Irénée de Smyrne (vers 130-vers 200). Essai de reconstitution d’un itinéraire et de ses contextes», in Bastit, Agnès, Ed., Irénée entre Asie et Occident, Actes de la journée du 30 juin 2014 à Lyon, Paris : Institut d’Études Augustiniennes, 2021, p. 17-49.
Bazzana, Giovanni Battista, «The Bar Kokhba Revolt and Hadrian’s Religious Policy», in: Rizzi, Marco, Ed., Hadrian and the Christians, Berlin-New York: De Gruyter, 2010, p. 85-110.
Becker, Jürgen, Paulus der Apostel der Völker, Tübingen: J.C.B. Mohr, 1992 (trad. ita di Gatti, Enzo, Paolo: l’apostolo dei popoli, introduzione all'edizione italiana di Penna, Romano, Brescia: Queriniana, 1996.
Beggio, Tommaso, Aspetti del cosiddetto Senatuconsultum de sumptibus ludorum gladiatorum minuendis, Pavia, 2012 (Tesi di dottorato in « Diritto romano e cultura giuridica europea » presentata sotto la direzione di Marotta, Valerio presso l’ateneo di Pavia).
Bertrand-Dagenbach, Cécile, Histoire d’Auguste, Vie d’Alexandre Sévère, apparat critique établi par Molinier-Arbo, Agnès, Tome III, 2e partie, Paris: Les Belles Lettres, 2014.
Birley, Anthony Richard, Marcus Aurelius: a biography, London: Β. T. Batsford (rev. ed.), 1987 (trad. ita : De Grandis, Cristina, Marco Aurelio, Milano: Rusconi, 1990).
Bonnard, Pierre, L’Évangile selon Saint Matthieu, Genève: Labor et Fides, 19923.
Bost-Pouderon, Cécile, Lettre des Églises de Lyon et Vienne, in: Pouderon, Bernard, et al., Eds., Actes et Passions de Martyrs, Premiers écrits chrétiens, Paris: Bibliothèque de la Pléiade, n° 617, Gallimard, 2016, p. 266-279.
Bovon, François, L’Évangile selon Saint Luc, IV vol., Genève: Labor et Fides, 2009.
Bowersock, Glen Warren, « Les Églises de Lyon et de Vienne : relation avec l’Asie », in Rougé, Jean / Turcan, Robert, Eds., Les martyrs de Lyon (177), Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique n° 575, Lyon: Ed. CNRS, 1978, p. 249-255.
Buongiorno, Pierangelo, «Pronunce senatorie in materia di culti orientali e divinazione fra repressione criminale e normazione fino ad età giulio-claudia», in Bonanno, Daniela, et al., Eds., Rechtliche Verfahren und religiöse Sanktionierung in der griechisch-römischen Antike. Akteneiner deutsch-italienischen Tagung, Palermo 11-13 Dezember 2014, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2016, p. 245-255.
Burini, Clara, Gli apologeti greci, Roma: Città nuova, 20002.
Cacitti, Remo, Grande sabato: il contesto pasquale quartodecimano nella formazione della teologia del martirio, Milano: Vita e Pensiero, 1994.
Canfora, Luciano, Il tesoro degli Ebrei, Roma e Gerusalemme, Roma-Bari: Laterza, 2021.
Capponi, Livia, Il tempio di Leontopoli in Egitto, Identità politica e religiosa dei Giudei di Onia, (c. 150 a.C. – 73 d.C.), Pavia: Pubblicazioni della facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università di Pavia, Dipartimento di Scienze dell’Antichità, Ets, 2007.
Carfora, Anna, I cristiani al leone: i martiri cristiani nel contesto mediatico dei giochi gladiatorii, Trapani: Il pozzo di Giacobbe, 2009.
Carfora, Anna, «Il retroterra delle persecuzioni nell’opera di Ireneo e la testimonianza di Eusebio», in: Bastit, Agnès, Ed., Irénée entre Asie et Occident, Actes de la journée du 30 juin 2014 à Lyon, Paris: Institut d’Études Augustiniennes, 2021, p. 271-281.
Carfora, Anna, Morte e presente nelle Meditazioni di Marco Aurelio e negli atti dei martiri contemporanei, prefazione di Jossa, Giorgio, Napoli: La città del sole, 2001.
Caspar, Erich Ludwig Eduard, Die älteste römische Bischofsliste: kritische Studien zum Formproblem des eusebianischen Kanons sowie zur Geschichte der ältesten Bischofslisten und ihrer Entstehung aus apostolischen Sukzessionenreihen, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte m. b. H., 1926.
Cassola, Filippo / Labruna, Luigi, «I consoli», in: Amelotti, Mario, et al., Eds., Lineamenti di storia del diritto romano, sotto la direzione di Talamanca, Mario, Milano: A. Giuffrè, 19892, p. 127-130.
Cassola, Filippo / Labruna, Luigi, «L’ordinamento delle provincie», in Amelotti, Mario, et al., Eds., Lineamenti di storia del diritto romano, sotto la direzione di Talamanca, Mario, Milano: A. Giuffrè, 19892, p. 261-269.
Cattaneo, Enrico, Pietro e Paolo: la roccia e il più piccolo degli apostoli a confronto, Trapani: Il pozzo di Giacobbe, 2020.
Cerami, Pietro, «‘Accusatores populares’, ‘delatores’, ‘indices’. Tipologia dei ‘collaboratori di giustizia’ nell’antica Roma», in: Annali del seminario giuridico dell’Università di Palermo, 45 / 1, 1998, p. 141-181.
Champlin, Edward, Fronto and Antonine Rome, Cambridge-London: Harvard University Press, 1980.
Clarke, Graeme Wilber, «Notes and Observations. Irenaeus Adv. Haer. 4. 30. 1», in: The Harvard Theological Review, 59 / 1, 1966, p. 95-97.
Clerici, Anna Marina, «Incontro tra storia biblica e storia profana in Ireneo», in: Aevum, Rassegna di Scienze Storiche, Linguistiche e Filologiche, 43 / 1-2, 1969, p. 1-30.
Contini, Riccardo, «Gli Ebrei di Elefantina», in: Annali di Studi Religiosi, 9, 2008, p. 169-195.
Contini, Riccardo, I testi letterari aramaico-egiziani e l'Antico Testamento, in: Fabris, Rinaldo, ed., Il confronto tra le diverse culture nella Bibbia da Esdra a Paolo; XXXIV Settimana Biblica Nazionale, Rivista di Studi Biblici, 10 / 1-2, 1998, p. 81-104.
Corbo, Chiara, Constitutio antoniniana: ius philosophia religio, Napoli: Satura, 2018.
Cosentino, Augusto, Ireneo, Contro le eresie: smascheramento e confutazione della falsa gnosi, Vol. 1, introduzione, traduzione e note, Roma: Città Nuova, 2009.
Cossa, Giorgio, «Attorno ad alcuni aspetti della Lex Iulia de vi publica et privata», in: Studia et documenta Historiae et Iuris, Vol. 74, 2008, p. 209-308.
Cristofori, Maria Consuelo, «L’‘oratio’ di Frontone contro i Cristiani e la persecuzione di Marco Aurelio», in: Rivista di Storia della Chiesa in Italia, 1978, p. 130-139.
Dal Covolo, Enrico, «I Severi e il cristianesimo. Un decennio di ricerche (1986-1996)», in: Anuario de Historia de la Iglesia, 8, 1999, p. 43-51.
Daniélou, Jean, L’Église des apôtres, Paris: Éd. du Seuil, 1970 (trad. ita a cura di Lunghi, Pietro, La Chiesa degli Apostoli, Roma: Arkeios, Archeosofica, S. Palamidessi & C, Gruppo Editoriale Edizioni Mediterranee srl., 1991).
Dessau, Hermann, «Über die ShA», in: Hermes, 17, 1892, p. 561-605.
Dessau, Hermann, «Über Zeit und Persönlichkeit der Scriptores Historiae Augustae», in: Hermes, 24, 1889, p. 337-392.
Di Berardino, Angelo, «Paolo, ebreo di Tarso e cittadino romano», in: Padovese, Luigi, Ed., Paolo di Tarso: archeologia, storia, ricezione, Cantalupa (TO): Effatà, 2009, p. 283-308.
Di Nola, Alfonso, Ebraismo e giudaismo, Roma: Editori riuniti, 1996.
Drobner, Hubertus, «15 Jahre Forschung zu Melito von Sardes. Eine Kritische Bibliographie», in: Vigilae Christianae, 36, 1982, p. 313-333.
Drobner, Hubertus, Lehrbuch der Patrologie, Freiburg-Basel-Wien: Herder, 1994 (Trad. Ita di Neri, Paolo Stefano / Sirleto, Francesco, Patrologia, presentazione di Di Berardino, Angelo, Casale Monferrato: Ed. Piemme, 1998.
Enmann, Alexander, «Eine verlorene Geschichte der römischen Kaiser», in: Philologus, Suppl. bd. IV, 1984, p. 337-501.
Faloppa, Federico, Razzisti a parole (per tacer dei fatti), Roma-Bari: Laterza, 2011.
Fanizza, Lucia, Delatori e Accusatori: l’iniziativa nei processi di età imperiale, Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 1988.
Firpo, Giulio, Le rivolte giudaiche, Roma-Bari: Laterza, 1999.
Fraschetti, Augusto, Marco Aurelio: la tragedia della filosofia, Roma-Bari: Laterza, 2008.
Frassinetti, Paolo, «L’orazione di Frontone contro i cristiani», in: Giornale Italiano di Filologia (II), 1949, p. 238-254.
Frey, Jörg, et al., Die Apostelgeschichte im Kontext antiker und frühchristlicher Historiographie, Berlin - New York: W. de Gruyter, 2009
Fündling, Jörg, Marc Aurel Kaiser und Philosoph, Darmstadt: Primus, 2008 (trad. ita a cura di Dorelli, Lorenzo, Marco Aurelio. Il ritratto dell'«imperatore filosofo» tra crisi e catastrofi, guerre e tensioni interne, carestie e pestilenze, Roma: Salerno, 2009).
Gabba, Emilio, «L’apologia di Melitone di Sardi», in: Critica Storica 1, 1962, p. 469-482.
Gallo, Annarosa, «Senatus consulta ed edicta de Bacchanalibus: documentazione epigrafica e tradizione liviana», in: Bollettino di Studi latini, Periodico semestrale d’informazione bibliografica fondato da Cupaiuolo, Fabio, XLVII / II, 2017, p. 519-540.
Garnsey, Peter, «The Lex Iulia and appeal under the Empire», in: The Journal of Roman Studies, 56 / 1-2, 1966, p. 167-189.
Gentili, Giobbe, ed., Lettera a Diogneto, Bologna: EDB classici, 2014.
Giglio, Stefano, Il problema dell'iniziativa nella cognitio criminale: normative e prassi da Augusto a Diocleziano, Torino: Giappichelli, 2009.
Girgenti, Giuseppe, Giustino Martire, il primo cristiano platonico, con in appendice «Atti del martirio di San Giustino», presentazione di Moreschini, Claudio, Milano: Vita e Pensiero, 1995.
Grant, Robert M., «Eusebius and the martyrs of Gaul», in Rougé, Jean / Turcan, Robert, Eds., Les martyrs de Lyon (177), Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique n° 575, Lyon: Ed. CNRS, 1978, p. 130-135.
Grant, Robert Morris, «Five apologists on Marcus Aurelius», in: Vigilae Christianae, 42, 1988, p. 1-17.
Grattarola, Pio, «Ammiano Marcellino fra la ‘reazion’ pagana e il cristianesimo», in: Aevum, Rassegna di Scienze Storiche, Linguistiche e Filologiche, 55/1, 1981, p. 80-95.
Grottanelli, Cristiano / Filoramo, Giovanni, et al., Eds., Ebraismo, Roma-Bari: Laterza, 2007.
Hartog, Paul, Polycarp’s Epistle to the Philippians and the Martyrdom of Polycarp: introduction, text, and commentary, Oxford: Oxford University Press, 2013.
Idel, Moshe, Cammini verso l'alto nella mistica ebraica, Milano: Jaka Book, 2013.
Imrie, Alex, The Antonine Constitution: An Edict for the Caracallan Empire, Leiden-Boston: Brill, 2018.
Jossa, Giorgio, I Cristiani e l’impero Romano: da Tiberio a Marco Aurelio, Roma: Carocci, 2000.
Keresztes, Paul, «The Literary Genre of Justin’s First Apology», in: Vigiliae Christianae, 19, 1965, p. 99-110.
Keresztes, Paul, «The Massacre at Lugdunum in 177 A.D.», in: Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, XVI, 1967, p. 75-86.
Kratz, Reinhard, Gregor, Historisches und biblisches Israel: drei Überblicke zum Alten Testament, Tübingen: Mohr Siebeck, 2013 (ed. ita di Mollo, Paola, Ed., Israele storico e biblico: storia, tradizione, archivi, Roma: G&BPress, 2020).
Kulikowski, Michael, «Marius Maximus in Ammianus and the «Historia Augusta»», in: Classical Quarterly, 57/1, 2007, p. 244-256.
Lake, Kirsopp, trad., The Ecclesiastical history of Eusebius of Caesarea, Cambridge – London: Harvard University Press, 1965.
Lanata, Giuliana, Processi contro i Cristiani negli Atti dei Martiri, Torino: Giappichelli, 19892.
Lanata, Giuliana, Gli atti dei martiri come documenti processuali, Milano: Giuffrè, 1973.
La Rocca, Adolfo / Oppedisano, Fabrizio, Il senato romano nell'Italia ostrogota, Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 2016.
Lawrence, Paul, The Lion atlas of Bible history, Oxford: Lion Book, 2006 (trad. ita di Bedetti, Cristina, Atlante storico-geografico della Bibbia, Padova: Elledici, Messaggero, 2010).
Luzzato, Giuseppe Ignazio, Roma e le provincie, 1, Bologna: Cappelli, 1985.
Maganzani, Lauretta, «Appunti sul concetto di dignità umana», in: Studia et documenta historiae et iuris, Città del Vaticano, 2011, p. 521-544.
Mantovani, Dario Giuseppe, «Il ‘Bonus Praeses’ secondo Ulpiano. Studi sul contenuto e forma del ‘De officio proconsulis’ di Ulpiano», in: Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano Vittorio Scialoja, 1993, p. 203-267.
Marenco, Mariarita, Da Gesù al Nuovo Testamento, Cantalupa (TO): Effatà, 2013.
Marguerat, Daniel, L’historien de Dieu. Luc et les Actes des apôtres, Montrouge – Genève: Bayard – Labor et Fides, 2018.
Marguerat, Daniel, Les Actes des apôtres (1-12), Commentaire du Nouveau Testament, Deuxième Série, Va, Genève: Labor et Fides, 20152 (2007, revue et corrigée).
Marguerat, Daniel, Les Actes des apôtres (13-28), Commentaire du Nouveau Testament, Deuxième Série, Vb, Genève: Labor et Fides, 2015.
Marotta, Valerio, «I ‘mandata’ nei libri del ‘De officio proconsulis’ di Ulpiano. Tecniche di governo e regole d’opportunità sociale» in: Stolfi, Emanuele, Ed., Giuristi e officium. L'elaborazione giurisprudenziale di regole per l'esercizio del potere fra II e III secolo d.C., Napoli: Edizioni Scientifiche Italiane, 2011, p. 155-193.
Marotta, Valerio, La cittadinanza romana in età imperiale (secoli I-III d.C.), Torino: Giappichelli, 2009.
Marotta, Valerio, Ulpiano e l’impero. II. Studi sui ‘libri de officio proconsulis’ e la loro fortuna tardoantica, Napoli: Loffredo, 2004.
Martin, François, trad., et al., Le livre d'Hénoch traduit sur le texte éthiopien, Paris: Letouzey et Ané, 1906.
Massa, Francesco, « Nommer et classer les religions aux IIe – IVe siècles : la taxinomie “paganisme, judaïsme, christianisme” », in: Revue de l’histoire des religions, 234/1, 2017, p. 689-715.
Mattogno, Gian Pio, L’antigiudaismo nell’Antichità classica, Padova: Ed. di Ar, 2002.
Mazzarino, Santo, Il pensiero storico classico, II/2, Bari: Laterza, 1966.
Mazzarino, Santo, L’Impero Romano, I-II, Roma-Bari: Laterza, 19904.
Mercedes García Quintas de las, Maria, «Sul fondamento giuridico delle persecuzioni contro i fedeli cristiani», in: Studia et documenta historiae et iuris, 83, 2017, p. 563-575.
Migliorati, Guido, Iscrizioni per la ricostruzione storica dell'impero romano: da Marco Aurelio a Commodo, Milano: Educatt, 2011.
Mimouni, Simon Claude, Le Judaïsme ancien et les origines du Christianisme, Études épistémologiques et méthodologiques, Montrouge: Bayard éditions, 2017.
Mimouni, Simon Claude, La circoncision dans le monde judéen aux époques grecques et romaines. Histoire d’un conflit interne au judaïsme, Paris-Louvain: Peeters, 2007.
Mimouni, Simon Claude / Maraval, Pierre, Le Christianisme des origines à Constantin, Paris: Presses Universitaires de France, 2014 (IVème tirage de la Ière édition du 2006).
Minelli, Camilla, «La data dell’Apologeticum di Tertulliano», in: Aevum, Rassegna di Scienze Storiche, Linguistiche e Filologiche, 74/1, 2000, p. 187-190.
Molinier, Agnès, «Marius Maximus source latine de la vie de Commode?», in: Bonamente, Giorgio, et al., Eds, Historiae Augustae Colloquium Argentoratense, Bari: Edipuglia, 1998, p. 223-248.
Molthagen, Joachim, Der römische Staat und die Christen im zweiten und dritten Jahrhundert, Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1975.
Momigliano, Arnaldo, Nono contributo alla stori degli studi classici e del mondo antico, in: Di Donato, Riccardo, Ed., Storia e Letteratura, Raccolta di studi e testi, Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 1992.
Momigliano, Arnaldo, Saggi di storia della religione romana: studi e lezioni 1983-1986, a cura di Di Donato, Riccardo, Brescia: Morcelliana, 1988.
Mommsen, Theodor, «Zur Lebensgeschichte des jüngeren Plinius», in: Hermes, 3, 1869, p. 31-139 (= Gesammelte Schriften, IV, Berlin, 1906, p. 366-468).
Moreschini, Claudio, Letteratura cristiana delle origini: greca e latina, Roma: Città nuova, 2007.
Moreschini, Claudio, Storia del pensiero cristiano tardo-antico, con la collaborazione di Perono Cacciafoco Francesco, et al., presentazione di Reale, Giovanni, indici a cura di Cicero, Vincenzo, Milano: Bompiani, Il pensiero occidentale, 2013.
Moreschini, Claudio / Norelli, Enrico, Storia della letteratura cristiana antica greca e latina, Brescia: Morcelliana, 1995 (trad. fra. di Rousset, Madeleine, Histoire de la littérature chrétienne ancienne grecque et latine, Vol.1: «De Paul à l’ère de Constantin», Genève: Labor et Fides, 2000).
Moreschini, Claudio / Podolak Pietro, Opere apologetiche di Tertulliano, Roma: Città Nuova, 2006.
Motschmann, Cornelius, Die Religionspolitik Marc Aurels, Stuttgart: F. Steiner, 2002.
Moureau, Jacques, La persécution du christianisme dans l’empire romain, Paris: Presses Universitaires de France, 1956.
Munier, Charles, L’apologie de Saint Justin Philosophe et Martyr, Fribourg: Éd. universitaires, 1994.
Munnich, Olivier, «Quelques aperçus d’Irénée sur les traditions juives», in: Bastit, Agnès, Ed., Irénée entre Asie et Occident, Actes de la journée du 30 juin 2014 à Lyon, Paris: Institut d’Études Augustiniennes, 2021, p. 123-135.
Mura, Gaspare, Ed., La teologia dei padri: testi dei padri latini, greci, orientali scelti e ordinati per temi, Vol. 5, ed. ita. accresciuta e curata da Mura, Gaspare, trad. dei profili dei Padri di Corti, Guglielmo, Roma: Città nuova, 1987 (trad. ita. dell'originale Texte der Kirchenväter. Eine Auswahl nach Themen geordnet, hrsg. von Heilmann (Alfons) unter wissenschaftlicher Mitarb von Kraft, Heinrich, Band 5: Kirchenväterlexikon und Register, von Kraft, Heinrich, München: Kösel, 1966).
Nautin, Pierre, « Excursus, Remarques sur la date de la persécution de Lyon d’après Eusèbe », in: Nautin, Pierre, Ed., Lettres et écrivains chrétiens de IIe et IIIe siècles, Paris: Cerf, 1961, p. 62-64.
Neyrand, Louis, et al., Trad., Histoire ecclésiastique d’Eusèbe de Césarée, introduction de Richard, François, éd. revue de Bardy, Gustave, Paris: Cerf, 2003.
Norelli, Enrico, «I cristiani "anima del mondo". L’A Diogneto nello studio dei rapporti tra cristianesimo e impero», in: Dal Covolo, Enrico / Uglione, Renato, Eds., Cristianesimo e istituzioni politiche: da Augusto a Costantino, Roma: LAS, 1995, p. 53-73.
Norelli, Enrico, «Χριστιανισμός e χριστιανός in Ignazio di Antiochia e la cronologia delle sue lettere», in: Durante Mangoni, Maria Beatrice, et al., Eds., Gesù e la storia. Percorsi sulle origini del cristianesimo. Studi in onore di Giorgio Jossa (Oi christianoi 20), Trapani: Il Pozzo di Giacobbe 2015, p. 171-189.
Oliver, James H. / Palmer, Robert E. A., «Minutes of an Act of the roman Senate», in: Hesperia, XXIV, 1955, p. 324-326.
Oliviero Niglio, Giuseppina Maria, «La "diversità" dei Cristiani nel carteggio tra Plinio e Traiano», in: Studia et documenta historiae et iuris, 77, 2011, p. 365-384.
Oppedisano, Fabrizio, «Senato e cariche pubbliche nelle Res gestae di Ammiano Marcellino», in: Gnoli, Tommaso, Aspetti di tarda antichità. Storici, storia e documenti del IV sec. d.C., Bologna: Pàtron, 2019, p. 213-226.
Orbe, Antonio, Introduction à la théologie des IIe et IIIe siècles, 2, Trad. de l’espagnol de López de Castro, Joseph M. revue et complétée par Bastit, Agnès et Roessli, Jean-Michel avec la collaboration de Jacob, Bernard et Molinié, Pierre, Avant-propos de Roessli, Jean-Michel, Paris: Éd. du Cerf, 2012.
Otranto, Giorgio, «La polemica antigiudaica da Barnaba a Giustino», in: Annali di Storia dell’Esegesi, 14/1, 1997, p. 55-82.
Pearce, Sarah, «Rethinking the Other in Antiquity: Philo of Alexandria on Intermarriage», in: Thematic Issue: Culture, Identity and Politics in the Ancient Mediterranean World, in: Antichthon, 47, 2013, p. 140-155.
Petraccia, Maria Federica, Indices e delatores nell'antica Roma: occultiore indicio proditus; in occultas delatus insidias, Milano: LED, 2014.
Pflaum, Hans-Georg, Le Marbre de Thorigny, Paris: Librairie ancienne Honoré Champion, 1948.
Pont, Anne-Valérie, «Juifs et chrétiens dans les collectivités de droit romain. Dynamiques juridiques des origines à 235», in: Belayche, Nicole / Estienne, Sylvia, Eds., Religions et pouvoir dans le monde romain. L’autel et la toge, de la deuxième guerre punique à la fin des Sévères Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2020, p. 367-396.
Pouderon, Berdard, Athénagore d’Athènes, philosophe chrétien, Paris: Beauchesne, 1989.
Pouderon, Berdard, D'Athènes à Alexandrie: études sur Athénagore et les origines de la philosophie chrétienne, Bibliothèque copte de Nag Hammadi, Section Etudes IV, Louvain: Peeters, Presses de l'Université Laval, 1997.
Pouderon, Berdard, «Les ‘écoles’ chrétiennes de Rome, Athènes et Alexandrie: Justin et son disciple Tatien; Athénagore», in: Bulletin de Littérature Ecclésiastique, CXIII/4, Octobre-Décembre 2012, p. 385-400.
Provenzano, Marco, Attitudes intolérantes et initiatives législatives contre les chrétiens à l’époque de Marc-Aurèle entre histoire et propagande politique. [Un réexamen de la vexata quaestio]. Thèse de doctorat dirigée par Cutino, Michele, É. D. 270 É.A. 4377, Faculté de Théologie Catholique et Sciences Religieuses, Université de Strasbourg, 2017 (document électronique consultable à: https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-02149349/document. Page consultée le 26 septembre 2022).
Provenzano, Marco, «Vettius Epagathus, “le paraclet des chrétiens” dans la Lettre des martyrs de Lyon et Vienne (Eusèbe, H.E. V, 1. 3 – 2. 8)», in: Revue de sciences religieuses, 89/3, 2015, p. 345-371.
Quacquarelli, Antonio, trad., Didachè, Prima lettera di Clemente ai Corinzi, A Diogneto, introduzione di Tessore, Dag, Roma: Città nuova, 2008.
Quacquarelli, Antonio, trad., Lettere di Ignazio di Antiochia. Lettere e Martirio di Policarpo di Smirne, introduzione di Tessore, Dag, Roma: Città nuova, Roma, 2009.
Richard, François / Pelletier, André, Lyon et les origines du Christianisme en occident, Lyon: Ed. Lyonnaises d'Art et d’Histoire, 2011.
Riesner, Rainer, Die Frühzeit des Apostels Paulus. Studien zur Chronologie, Missionsstrategie und Theologie, Tübingen: Mohr Siebeck, 1994 (trad. ingl. di Stott, Doug, Paul‘s early period: chronology, mission strategy, theology, Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 1998).
Rinaldi, Giancarlo, «“Rectores aliqui”. Note prosopografiche per lo studio dei rapporti tra Impero Romano e comunità cristiane», in: Annali di storia delle esegesi, XXVI, 2009, p. 99-164.
Rivière, Yann, «Détention Préventive, mise à l'épreuve et démonstration de la preuve (Ier - IIIe siècles ap. J.-C.)», in: Bertrand-Dangenbach, Cécile, et al., eds., Carcer. Prison et privation de liberté dans l'antiquité classique, actes du colloque de Strasbourg (5 et 6 décembre 1997), Paris: De Boccard, 1999, p. 57-73.
Rizzi, Marco, L’atteggiamento dei cristiani verso il potere e l’impero prima di Costantino, in: Dal Covolo, Enrico / Sfameni Gasparro, Giulia, Costantino il grande: alle radici dell'Europa, Atti del convegno internazionale di studio in occasione del 1700 anniversario della Battaglia di Ponte Milvio e della conversione di Costantino, Città del Vaticano: Libreria editrice vaticana, 2014, p. 65-77.
Robbe, Sabrina Antonella, «'Martiri' e 'confessori' nella Storia ecclesiastica di Rufino di Concordia: un confronto con Eusebio», in: Latinitas, 4, 2016, p. 56-68.
Rohrbacher, David, «The sources of the ‘Historia Augusta’ re-examined», in: The On-Line Journal of Ancient Historiography, 7, 2013, p. 146-180.
Ruysschaert, José, « Les ‘martyrs’ et les ‘confesseurs’ de la Lettre des églises de Lyon et de Vienne », in Rougé, Jean / Turcan, Robert, Eds., Les martyrs de Lyon (177), Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique n° 575, Lyon: Ed. CNRS, 1978, p. 155-164.
Santalucia, Bernardo, «‘Accusatio’ e ‘inquisitio’ nel processo penale romano di età imperiale», in: Zuccotti, Ferdinando, Ed., Atti del Convegno Processo Civile e Processo Penale nell’Esperienza Giuridica del Mondo Antico in Memoria di Arnaldo Biscardi, Atti del convegno (Siena, 13-15 dicembre 2001), Milano: LED (Collana della Rivista di Diritto Romano), 2011, p. 249-257.
Santalucia, Bernardo, «Cognitio Custodiarum», in: Muscheler, Karlheinz, Ed., Römische Jurisprudenz - Dogmatik, Überlieferung, Rezeption Festschrift für Detlef Liebs zum 75 Geburtstag, Freiburger rechtsgeschichtliche Abhandlungen, herausgegeben vom Rechtsgeschichtlichen Instituts an der Universität, Freiburg im Breisgau, Berlin: Duncker und Humblot, 2011, p. 505-520.
Santalucia, Bernardo, «La carcerazione di Nevio», in Bertrand-Dangenbach, Cécile, et al., Eds., Carcer. Prison et privation de liberté dans l'antiquité classique, actes du colloque de Strasbourg (5 et 6 décembre 1997), Paris: De Boccard, 1999, p. 27-39.
Santalucia, Bernardo, «La ‘cognitio extra ordinem’ in materia criminale», in: Amelotti, Mario, et al., Eds., Lineamenti di storia del diritto romano, sotto la direzione di Talamanca, Mario, Milano: A. Giuffrè, 19892, p. 456-463.
Santalucia, Bernardo, Studi di diritto penale romano, Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 1994.
Santangelo, Federico, La religione dei Romani, Roma: Laterza, 2022.
Schlumberger, Jorg A., «‘Epitome’, ‘Historia Augusta’ und Marius Maximus?», in: Galli Milić, Lavinia / Hecquet-Noti, Nicole, Eds., Historiae Augustae Colloquium Genevense in honorem F. Paschoud septuagenarii: les traditions historiographiques de l'Antiquité tardive: idéologie, propagande, fiction, réalité, Bari: Edipuglia, 2010, p. 195-209.
Sena Pera, Juan Pablo, «L’antigiudaismo cristiano da Giustino Martire ad Eusebio di Cesarea», in: Malatesta, Maria, et al., Eds., Fonti per lo studio delle culture antiche e medievali, Bologna: Dipartimento di Storia Culture Civiltà, 2014, p. 1-32 (on line: http://amsacta.unibo.it/3459/1/SENA_PERAx.pdf, page consultée le 30 septembre 2022).
Sherwin-White, Adrian Nicholas, The Letters of Pliny. A Historical and Social Commentary, Oxford: Clarendon Press, 1985 (= 1968, edition de 1966 with corrections).
Silverio, Enrico, «Indices, Delatores e Accusatores. Questioni terminologiche relative a ‘delatori’, ‘correi dissociati’ e ‘collaboratori di giustizia’», in: Bollettino della Unione Storia ed Arte, 6, 2011, p. 248-269.
Simonetti, Manlio, «Modelli culturali nella cristianità orientale del II-III secolo», in: Holtz, Louis / Fredouille, Jean-Claude, Eds., De Tertullien aux Mozarabes: mélanges offerts à Fontaine Jacques à l’occasion de son 70, anniversaire par ses élèves, amis et collègues, coordination Jullien, Marie-Hélène, Paris: Institut d’études Augustiniennes, 1992.
Simonetti, Manlio, «Qualche osservazione a proposito dell'origine degli Atti dei martiri», in: Revue d’Etudes Augustiniennes et Patristiques, 2/1-2, 1956, p. 40-57.
Simonetti, Manlio / Prinzivalli, Emanuela, Letteratura Cristiana Antica, Casale Monferrato: Ed. Piemme, 2003.
Sordi, Marta, «I “nuovi decreti” di Marco Aurelio contro i Cristiani» in: Sordi, Marta, Ed., Impero romano e Cristianesimo. Scritti Scelti, Studia Ephemeridis Augustinianum IC, Roma: Institutum patristicum Augustinianum, 2006, p. 347-362.
Sordi, Marta, «I rapporti tra i Cristiani e l’impero da Tiberio ai Severi», in Humanistica e Teologia, 13, 1992, p. 59-71.
Sordi, Marta, Il Cristianesimo e Roma, Il Cristianesimo sotto Marco Aurelio, Bologna: L. Cappelli, 1965.
Sordi, Marta, «La ricerca d’ufficio nel processo del 177», in: Sordi, Marta, Ed., Impero romano e Cristianesimo. Scritti Scelti, Studia Ephemeridis Augustinianum IC, Roma: Institutum patristicum Augustinianum, 2006, p. 363-368.
Soverini, Paolo, «Aspetti della figura di Lucio Vero nella storiografia tardo-antica», in: Bollettino di Studi Latini: Periodico Semestrale d’Informazione Bibliografica, 32, 2002, p. 68-81.
Soverini, Paolo, «Per lo studio del testo della Historia Augusta: tra analisi linguistica e critica storica», in: Atti dell'Accademia ligure di scienze e lettere, 46, 1989, p. 434-444.
Soverini, Paolo, Scrittori della Storia Augusta, 1, Torino: UTET, 1983.
Sperandio, Marco Urbano, Nomen Christianum. La persecuzione come guerra al nome cristiano, Torino: Giappichelli, 2009.
Thomas, Garth, « La condition sociale de l’église de Lyon en 177 », in: Rougé, Jean / Turcan, Robert, Eds., Les martyrs de Lyon (177), Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique n° 575, Lyon: Ed. CNRS, 1978, p. 98-106.
Trocmé, Étienne, L’Évangile selon saint Marc, Genève: Labor et Fides, 2000.
Uría, Javier, «The pronunciation of syllable coda m in classical Latin: a reassessment of some evidence from Latin grammarians», in: American Journal of Philology, 140/3, 2019, p. 439 - 476.
Vidman, Ladislav, Étude sur la correspondance de Pline le jeune avec Trajan, Praha: Nakladatelství Československé Akademie Věd, 1960 (= ristampa anastatica Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 1972).
Wehnert, Jürgen, Die Reinheit des ‘christlichen Gottesvolkes’ aus Juden und Heiden, Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments, 173, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1997.
Wierschowski, Lothar, «Der Lyoner Märtyrer Vettius Epagathus. Zum Status und zur Herkunft der ersten gallischen Christen», in: Historia, 47, 1998, p. 426-453.
Zecchini, Giuseppe, I Druidi e l’opposizione dei Celti a Roma, Milano: Jaca Book, 1984.
Zecchini, Giuseppe, Il federalismo nel mondo antico, Milano: Vita Pensiero, 2005.
Zecchini, Giuseppe, Il pensiero politico romano: dall'età arcaica alla tarda antichità, Roma: La Nuova Italia Scientifica, 1997.
Zecchini, Giuseppe, «La Consitutio Antoniniana e l’universalismo politico di Roma», in: Aigner-Foresti, Luciana, Ed., L'ecumenismo politico nella coscienza dell'Occidente: Bergamo, 18-21 settembre 1995, Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 1998, p. 349-358.
Zecchini, Giuseppe, Ricerche di storiografia tardoantica, Roma: «L’Erma» di Bretschneider, 1993.
Zecchini, Giuseppe, Storia della storiografia romana, Roma-Bari: Laterza, 2016.
Zeiller, Jacques, « À propos d’un passage énigmatique de Méliton de Sardes relatif à la persécution contre les chrétiens », in: Revue d’Études Augustiniennes et Patristiques, 2, 1956, p. 257-263.
Zumstein, Jean, L’Évangile selon Saint Jean, Genève: Labor et Fides, 2007.
3. Dizionari
Glare, Peter Geoffrey William, Oxford Latin Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 20162.
Liddell, Henry George, et al., Greek - English Lexicon, Oxford: Oxford University Press, 19409 (con due appendici: 1969 e 1996), versione online del Thesaurus Lingue Grecae.
Lampe, Geoffrey William Hugo, A Patristic Greek Lexicon, Oxford: Oxford University Press, 1961.
Mason, Hugh J., Greek terms for Roman institutions: a lexicon and analysis, Toronto: Hakkert, 1974.
Menge, Rudolf / Preuss, Siegmund, Lexicon Caesarianum, Leipzig: Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, 1890.
Moulton William Fiddian / Geden, Alfred Shenington, A Concordance to the greek testament, according to the texts of Westcott, Hort, Tischendorf and the English Revisers, Edimburgh: T. and T. Clark, 19634.